مترجم سایت

پاتك گسترده دشمن با استفاده از سلاح شیمیایی

       از آنجا كه دشمن در پاتكهای روز 21/1/66 خود موفقیتی كسب نکرده بود، چنین پیش‌بینی می‌شد كه نسبت به بازپس‌گیری خط قرمز (منطقه تصرف شده در عملیات كربلای 8) ناامید شده است ولی برخلاف انتظار، دشمن تلاش اصلی خود را از نخستین لحظات بامداد 22/1/66 آغاز كرد. نیروهای بعثی از نیمه شب تاساعت 30/3 بامداد روز 22/1/66 اقدام به تك شیمیایی نمودند. در این تك كه ابتدا با توپخانه كاتیوشا و سپس با هلیكوپتر و هواپیما به صورتی گسترده در خط و عقبه، بخصوص از خرمشهر تا شلمچه و پنج ضلعی صورت گرفت، مجموعاً 400 راكت هواپیما، هلیكوپتر، گلوله‌های توپخانه وخمپاره شلیك شد كه به خاطر تاریكی هوا و عدم آمادگی و عدم پیش‌بینی قبلی. خسارات قابل توجهی به نیروهای خودی وارد آمد.

       دشمن پس از تك شیمیایی، از ساعت 5/2 تا 7 صبح با 45 گردان توپخانه موجود در منطقه اقدام به اجرای آتش تهیه نمود. شدت آتش دشمن به گونه‌ای بود كه تحرك و جابجایی را از نیروهای خودی سلب كرد و امكان تردد هر گونه وسیله نقلیه و نیروی پیاده به خط مقدم غیرممكن و یا بسیار دشوار گردید.

       حوالی ساعت 7 صبح پاتك دشمن از دو محور، یكی مقابل لشكرهای 8 و 33 و دیگری در برابر لشكرهای 27 و 31 شروع شد. فشار سنگین دشمن از سمت چپ خط قرمز و همچنین سیلبند شاهد باعث شد رخنه ای در حد فاصل دو لشكر 33 و 8 ایجاد شود. در محور لشكر 31 نیز فشار دشمن از دو سمت یكی از مقابل ودیگری از خاكریز جدیدالاحداث در سمت چپ تقاطع زم صورت گرفت.

در محور لشكر 27 دشمن از سیلبند غربی كانال ماهی به مواضع این لشكر حمله كرد و با درگیری شدید و به سختی آنها را عقب زد و سپس از تقاطع زم فشار آورد و در نتیجه توانست پس از رخنه و نفوذ در تقاطع، نیروهای لشكر 31 را از خاكریز دو جداره عقب رانده و با تهدید عقبه نیروهای لشكر 27 فشار بیشتری بر نیروهای این لشكر وارد سازد. نیروهای لشكر 17 كه تا كنون مستقیماً در معرض پاتك دشمن قرار نگرفته بودند، با احساس تهدید از جناحین و احتمال قیچی شدن، به مواضع مناسبتری نقل مكان كردند.

       بدین ترتیب، دشمن تا قبل از ظهر روز 22/1/66 مواضع تصرف شده درعملیات كربلای 8 را بازپس گرفت.

هدایت كلی پاتك دشمن به عهده فرمانده سپاه گارد (سپهبد حسین رشیدمحمد) بود و هدایت تیپهای عمل كننده توسط فرمانده لشكر مدینه‌المنوره از گارد جمهوری (سرتیپ ستاد احمد ابراهیم محاش) صورت گرفت. عدنان خیرالله وزیر دفاع نیز با  حضور درمنطقه از نزدیك عملیات یگانهای پاتك كننده را كنترل می‌كرد.

       یگانهای پاتك كننده دشمن عبارت بودند از :

       تیپهای 4،7 و 10 گارد ریاست جمهوری، تیپ 468 نیروی مخصوص، تیپهای 2 زرهی و 17 زرهی گارد ریاست جمهوری ، تیپهای 5 پشتیبانی و 6 پشتیبانی گارد ریاست جمهوری و یك گردان از تیپ 26 زرهی.

       تاكتیك دشمن در بازپس‌گیری مواضع مبتنی بر  اصل انهدام وسیع بود كه با اجرای تك شیمیایی و آتش تهیه سنگین وتداوم تك توانست به رغم مقاومت نیروهای اسلام، در پوشش آتش شدید، نیروهایش را به پشت خاكریزهای نیروهای خودی رسانده و به داخل مواضع آنها رخنه نماید.

 

شب چهارم عملیات

        در چهارمین شب عملیات لشكر 27 با ایجاد خاكریزهای دو جداره در نقاط مورد نظر و ریختن 800 مین ضد نفر در جلوی خط زم به تثبیت واستحكام مواضع متصرفه پرداخت و لشكر 31 خط لشكر 10 (از زم تا سیب) را تحویل گرفت. لشكر 8 نیز برای انجام مأموریت سابق خود با یك گردان تا نزدیك جاده آسفالته (خط قرمز) را پاكسازی كرد و همچنین نیمی از مأموریت مهندسی خود را انجام داد، اما به خاطر فشار دشمن و ناقص ماندن كار مهندسی، نیروهای این لشكر مجدداً تا چهارراه (سیلبند شاهد) عقب‌نشینی كرده و در آنجان استقرا یافتند.

روز چهار (21/1/66)

       در روز چهارم عملیات دشمن طی چند نوبت در محورهای لشكر 27، لشكر 31 و لشكر 33 اقدام به پاتك كرد كه سنگین‌ترین آنها از محور سیلبند غربی كانال ماهی و محور پرستو صورت گرفت، و مقداری نیروهای خودی را عقب زد، ولی با هجوم مجدد رزمندگان اسلام، قوای دشمن عقب رانده‌شدند. باید اذعان داشت كه گرچه دشمن در این پاتكها موفقیتی كسب نكرد، اما با این ضدحمله‌های پی‌در پی، بخشی از توان رزمندگان را گرفته و مانع از استراحت آنان شد وتوانست نقاط ضعف و قوت ما را از نظر «خط پدافندی» و «توان» ارزیابی نماید.

       پس از 4 شبانه روز جنگ سنگین در منطقه پیچیده‌ای كه بعضاً نیروها مجبور به جنگ تن‌به تن می‌شدند و زمین آن از قبل به دقت توسط دشمن متناسب با تاكتیكها و تدابیر و امكانات آن طراحی وتسلیح شده بود، احساس می‌شد دشمن از باز پس‌گیری خط «قرمز» نومید و ناتوان شده است.از نظر فرماندهان نیز عملیات به پایان رسیده بود و تنها تثبیت و استحكام بخشیدن به مواضع و انجام كارهای مهندسی و بهبود بخشیدن به امر پشتیبانی خط جدید مطرح بود. در این اوضاع و احوال كه یگانهای عمل كننده نیز بر اثر افت نیرو (ناشی از چند ماه جنگ مداوم از اوائل دیماه در كربلای 4) خود را قادر به انجام مأموریتهای آفندی نمی‌دیدند. حركت پیش‌بینی نشده دشمن شروع شد و وضعیت جدیدی را به وجود آورد.

 

شب و روز سوم عملیات

 با توجه به فشاری كه از سمت چپ روی لشكر 19 وجود داشت، برای پاسخگویی به پاتكهای دشمن، تصمیم گرفته شد كه مجدداً تلاش عمده‌ای برای حل مسئله جناح چپ و تأمین آن صورت پذیرد. بر این اساس، مأموریت تصرف سمت چپ سیلبند تا نزدیكی جاده راه سیلبند تا تپه (یعنی همان خط حد اولیه) به لشگر 33 و از تپه تاسیب نیز به لشكر 17 علی‌ابن‌ابیطالب (ص) واگذار گردید. به لشكر 27 نیز همان مأموریت قبلی، یعنی تأمین زم و تصرف و پاكسازی موضع «ن» شكل شماره 15 داده شد.

در این مرحله جناح راست وضع مناسبی یافت ولی اوضاع جناح چپ به رغم موفقیتهای به دست آمده كاملاً بهبود نیافت،به این ترتیب كه:

لشكر 27 كه قرار بود ساعت 21 وارد عمل شود، به خاطر دیر رسیدن نیروها و توقف در میدان مین، در ساعت 30/2 بامداد درگیری را شروع كرد كه تا ساعت 8 صبح به نیروهای خود ملحق شد. این لشكر تا غروب موفق به پاكسازی منطقه متصرفه شد و ضمن به هلاكت رساندن 500 تن از نیروهای دشمن، 100 اسیر را نیز به عقب تخلیه كرد.

       لشكر 17 خط لشكر 19 را تحویل گرفت و با یك گردان خود را به چهارراه سیلبند رساند و سپس لشكر 33 و لشكر 8 را از خود عبور داد. این لشكر از روبرو و محور پاتك نداشت، بنابراین تا عصر روز بعد (20/1/66) علیه آن تهدیدی صورت نگرفت. نیروهای لشكر 33 و لشكر 8 نسبتاً در اجرای مأموریت خود موفق بودند ضمن اینكه در صبح و عصر روز سوم عملیات تقریباً به خاطر استفاده از آتش هماهنگ تانك و تیربار و خمپاره ‌انداز مستقر در خط، پاتكهای دشمن را با شكست مواجه ساختند، ولی سرانجام نیروهای لشكر 33 به لحاظ از دست دادن توان، در مواضع مناسبتری مستقر شدند.

 

شب و روز دوم عملیات

 پس از آنكه طی مرحله اول عملیات،اهداف مورد نظر به طور كامل تصرف وتأمین نشد،در تدبیر جدید مقرر گردید كه لكشر 33 با عبور از معبر لشكر 25 مجدداً اهداف قبلی خود و لشكر 25 را كه در مرحله قبل تعیین شده بود، تصرف نماید و لشكر 10 كه به طور نسبی موفق شده بود، به تكمیل اهداف قبلی بپردازد. به لشكر 27 نیز ابلاغ شد كه در صورت موفقیت لشكر 10 از آن عبور كرده و پیشروی نماید و د رصورت توقف وایجاد اشكال درحركت لشكر 10 به تكمیل و تأمین اهداف آن بپردازد.

       بدین ترتیب. مرحله دوم عملیات در همان شب آغاز شد. لشكر 33 این بار چه در تصرف هدف و چه در كار مهندسی (ایجاد خاكریز دو جداره در سمت راست سیلبند شاهد) موفق بود، لیكن دشمن دو بار از سمت چپ به نیروهای این لشكر پاتك كرد كه بار دوم (در ساعت 10 الی 11 صبح) با آتش شدید توپخانه و هلیكوپتر و بمباران هواپیما همراه بود. كثرت نیروهای پیاده پاتك كننده و كم بودن نفرات خودی و نرسیدن مهمات كافی، نیروهای خودی را ناچار به عقب‌نشینی كرد و بر اثر فشار شدید دشمن تعدادی از مجروحین در منطقه بجا ماندند. به این ترتیب در این مرحله هم مسئله جناح چپ وعملیات حل نشد.

       لشكر 10 نیز با یك گردان (ناقص) وارد عمل شد، ولی تا صبح به خاطر درگیری با نیروهایی كه در تقاطع كبوتر مستقر بودند، موفق به تصرف هدف مورد نظر (خط  زم) نگردید. نتیجتاً در صبح هنگام، لشكر 27 مأموریت ادامه كار و تصرف هدف مزبور را به عهده گرفت.

       در ساعت 7 صبح (19/1/66) به فرماندهی لشكر 27 ابلاغ شد كه طبق تصمیمات قبلی، برای تكمیل كار ناقص لشكر 10 وارد عمل شود. در ساعت 45/10 اولین گروهان لشكر 27 به خط رسید، اما در این هنگام پاتك دشمن از دو محور شروع شد و نیروهای لشكر 27 به جای انجام مأموریت تعیین شده، مجبور به پاسخگویی به پاتكهای دشمن شدند وتا غروب شش پاتك را خنثی كردند. نهایتاً طی این مرحله در وضعیت قبلی تغییری ایجاد نشد و پیشروی صورت نگرفت و تلاشهای رزمندگان صرفاً اقدامات دشمن را خنثی كرد و به حفظ آنچه د رمرحله اول به دست آمده بود، انجامید.

 

شب و روز اول

       د رمحور شمالی عملیات تیپ امام رضا(ع) در ساعت 35/2 بامداد و تیپ الغدیر در ساعت 40/2 بامداد با دشمن درگیر شدند.

       در این محور برخلاف تصورات قبلی مبنی بر عدم هوشیاری دشمن، مقاومت نیروهای عراقی در همان آغاز درگیری و سپس مبادرت آنان به پاشیدن مین در محورهای مواصلاتی و پاتكهای انجام شده، همگی حاكی از آمادگی قبلی آنها برای مقابله با تهاجم قوای اسلام بود. با آنكه دشمن یك ساعت پس از آغاز درگیری اقدامات یاد شده را شروع كرد، نیروهای اسلام تا ساعت 8 صبح كماكان در منطقه حضور داشته و درگیر بودند، لیكن پس از آن با توجه به حجم سنگین آتش دشمن، عملاً امكان تأمین و تثبیت منطقه فراهم نشد.

       مرحله اول عملیات در محور غرب كانال ماهی همزمان با محور شمال آبگرفتگی بوبیان در ساعت 15/2 بامداد روز 18/1/66 توسط لشكرهای 33 المهدی، 25 كربلا، 19 فجر، 10 سیدالشهدا و 31 عاشورا كه به ترتیب از چپ به راست مأموریت تصرف و تأمین هدف (خط قرمز) را به عهده داشتند، آغاز شد.

       در این مرحله (شب و روز اول عملیات) هدف به نحو ناقصی تصرف شد. وضعیت یگانهای عمل كننده مختصراً به قرار زیر بود (به ترتیب از چپ):

       لشكر 33  كه اندكی دیر وارد عمل شده بود، در اثر مقاومت و آتش دشمن موفق به باز كردن معابر مربوطه نشد و به هنگام صبح شهدا و مجروحین خود را تخلیه و عقب‌نشینی كرد.

       لشكر 25 از سمت راست به لشكر 19 ملحق شد و از سمت چپ، خود را تا حد لشكر 33 گسترش داد و عملاً حفظ جناح چپ را نیز (در غیاب لشكر 33) به عهده گرفت. د راوایل صبح استعداد نیروهای در خط این لشكر بیش از یك گروهان ناقص (حدود 50 نفر) نبود، از اینرو یك گروهان دیگر برای تقویت آنها فرستاده شد. از ساعت 30/10 صبح پاتك دشمن از این جناح شروع شد و از ظهر شدت بیشتری یافت و نهایتاً در ساعت 14 باقیمانده نیروهای این لشكر به عقب رانده شدند و به این ترتیب جناح چپ عملیات اوضاع وخیمتری پیدا كرد. این امر در شرایطی بود كه آتش سنگین دشمن اجازه تقویت خط با نیروهای كمكی را نمی‌داد و از نیروهای در خط نیز مقاومتی بیشتر از آنچه صورت گرفت، متصوّر نبود.

       لشكر 19 تا ساعت 5 صبح با جناحین الحاق كرد و تا ساعت 7 صبح موفق شد خط را كاملاً پاكسازی وتثبیت كند. بعد از تشدید فشار دشمن از ساعت 13 بر روی نیروهای لشكر 25 و نهایتاً عقب‌نشینی آنها، لشكر 19 جناحدار شد و از این پس فشارهای دشمن از جناح چپ مستقیماً متوجه این لشكر می‌گردید. دشمن در فشارهای اولیه توانست با نفربرهای خود در مواضع این لشكر وارد شود، اما به خاطر حضور نیروها بر روی خاكریز یاسر دو دستگاه نفربر سالم به غنیمت گرفته شد و نفرات آن تسلیم شدند، سپس بتدریج فشارها كم شد و تا غروب وضعیت به همین صورت باقی ماند.

       لشكر 10 سیدالشهدا به خاطر مشترك بودن معابرش با یگانهای دیگر، حركتش با كندی شروع شد و با چند ساعت تأخیر كار اصلی را شروع كرد، اما در ادامه سرعت زیادی یافت. نهایتاً بخشی از اهداف این لشكر تأمین نشد. بخصوص اینكه بعداز ظهر با پاتك نسبتاً سنگینی نیز مواجه شد و برخی مواضع خود را از دست داد. به علاوه یگان عمل كننده در جناح راست این لشكر (لشكر 31 عاشورا) نیز موفق نشده بود، اما در جناج چپ مسئله‌ای نداشت.

       لشكر 31 عاشورا كه به علت عدم برگشت نیروهایش از مرخصی، در روز قبل از عملیات نیمی از مأموریتش به لشكر سیدالشهدا واگذار شده بود، در انجام مأموریت محوله موفق نگردید. این لشكر در سمت چپ خود لشكر 10 را داشت و از راست بایستی به كانال ماهی متكی می‌شد. نیروهای لشكر 31 از دو معبر و به صورت تیمی و دسته‌ای وارد عمل می شدند (به علت شلوغی و محدودیت زمین). نیروهای محور راست سه بار كمینهای دشمن را تصرف كردند ولی هر بار با تشدید فشار دشمن عقب آمدند. نیروهای محور چپ نیز با كمینهای دشمن كه هوشیار شده بودند، مواجه و متوقف گردیدند. این لشكر در روز با وارد كردن نیروهای جدید در تقاطع پرستو و كبوتر كه توسط لشكر 10 تصرف شده بود، به قصد تصرف هلالی 15 عبور كرد. این نیروها پس از درگیریهای شدیدی كه تا غروب طول كشید، بدون نتیجه به عقب بازگشتند.

به هر صورت، شب و روز اول عملیات، درحالیكه خط تصرف شده در جناحین با اشكالات یاد شده مواجه بود، سپری شد.

 

شرح عملیات كربلای 8

از آنجا كه موقعیت زمین در محور آبگرفتگی بوبیان با منطقع عملیاتی قرارگاه كربلا درغرب كانال ماهی تفاوت داشت و فاصله با دشمن نیز متغیر بود، برای تعیین زمان آغاز عملیات و محاسبه مقدار زمان لازم برای رسیدن نیروها به نقطة مورد نظر جهت درگیر شدن با دشمن، مشكلاتی وجود داشت كه نهایتاً ساعت 15/2 بامداد روز 18/1/66 به عنوان زمان مشترك حمله در هر دو محور انتخاب شد.

       قبل از آغاز تك، بنابر شواهد و قرائن موجود و اطلاعات دریافتی از شنود، چنین پیش‌بینی می‌شد كه احتمال غافلگیری دشمن در محور شمال بیشتر از منطقه قرارگاه كربلا خواهد بود، خصوصاً اینكه بنا به اطلاعات واصله، دشمن در مقابل آبگرفتگی بوبیان در شب عملیات مانند شبهای گذشته اقدامات عادی خود از جمله كار مهندسی را ادامه می‌داد. این امر بر اطمینان قرارگاه قدس و یگانهای تابعه در مورد غافلگیری دشمن افزود. حال آنكه درعمل مشخص شد كه دشمن در آن محور 100% هوشیار بوده است.

       علاوه بر این، با وجود آنكه سعی شد در تمام محورهای عملیاتی (قرارگاه قدس و قرارگاه كربلا) درگیری با دشمن به  طور همزمان آغاز شود، لیكن به خاطر مشكلات موجود، چنین امری میسر نشد.

كلیات طرح مانور

       پس از عملیاتی تكمیلی 3/12/65 كه تا 13/12/65 به طول انجامید، عملیات كربلای 8 در دو محور طراحی شد تا توسط دو قرارگاه اجرا گردد:

       محور اول: آبگرفتگی شمال بوبیان

       محور دوم: حد فاصل كانال ماهی تا جاده شلمچه (غرب كانال ماهی) با فرماندهی و هدایت قرارگاه كربلا.

       در تدبیر عملیاتی‌، با توجه به حساسیت شمال آبگرفتگی بوبیان برای دشمن و اهمیت عبور ازكانال ماهی درغرب كانال زوجی، چنین پیش‌بینی می‌شد كه در صورت تلاش در این محور، علاوه بر فریب دشمن نسبت به سمت اصلی تك، آتش دشمن نیز تجزیه خواهد شد.

       ضمناً در صورت موفقیت و تأمین محور شمال عملیات (بوبیان) جناح وسیعی در شرق كانال ماهی از دشمن گرفته می‌شد و این به منزله جای ‌پای مناسبی برای مراحل بعدی عملیات، محسوب می‌گردید. علاوه بر این، موارد زیر به عنوان مشخصات و قوتهای طرح مزبور در نظر بود:

       ـ منطقه انتخابی نزدیكترین فاصله را نسبت به كانال زوجی دارا می‌باشد.

       ـ نیروها در جناح راست خود به كانال ماهی اتكا دارند. (در محور اصلی تك).

       ـ در صورت رسیدن به پشت خطوط شمالی ـ جنوبی دشمن، پیشروی به سمت جنوب تسهیل می‌شود.

       ـ تجربه حاكی از آن بود كه تنها از این محور امكان پیشروی وجود دارد.

       ـ به علت نزدیكی به پل كانال ماهی، امكان الحاق با نیروهای شرق كانال و نیز انتقال عقبه به شرق كانال ماهی و حفظ آن از آتش دشمن پدید می‌آید.

       البته به خاطر وجود مشكلات و موانع متعدد، طرح فوق در اجراء فاقد چشم‌انداز روشنی بود.

       به هر صورت، بنا به شرایط خاص موجود، تاریخ 18/11/66 جهت انجام این عملیات انتخاب شد.

 

عملیات كربلای 8

وضعیت خودی و دشمن

سپاه ابتدا در نظر داشت طی چند عملیات محدود، به صورت تدریجی خطوط منطقه متصرفه را با رسیدن به كانال زوجی اصلاح و تكمیل نماید، لیكن با توجه به موانعی كه وجود داشت، عملیات كربلای 8 طرحریزی شد. در توضیح وضعیت كلی قبل از این عملیات، ذكر چند مسأله ضروریست كه ذیلاً به ترتیب به آنها اشاره می‌شود:

       1ـ مشكل نیرو

علیرغم نیاز مبرمی كه به جذب و سازماندهی نیرو برای عملیات وجود داشت، طرح اعزام سپاه یكصد هزار نفری حضرت مهدی (عج) با موفقیت مورد انتظار مواجه نشد. در این میان عوامل مؤثری در پیدایش وضعیت یاد شده دخیل بود، از جمله:

       ـ فاصلة نزدیك زمانی بسیج سپاه یكصد هزار نفری حضرت محمد(ص) و همچنین انجام دو عملیات كربلای 4 و 5 تقریباً بدون فاصله و در نتیجه پراكندگی نیروهای عملیاتی.

       ـ فرارسیدن تعطیلات طولانی نوروز بویژه پس از یك سلسله عملیات طولانی.

       ـ تغییر فصل: قشر وسیعی از نیروهای داوطلب كشاورزان بودند كه عمدتاً در فصل پائیز و زمستان جذب جبهه‌های نبرد می‌شدند. تغییر فصل و فرارسیدن زمان كشت و كار نیز از موانع جذب نیروی كافی در این مقطع شمرده می‌شد.

       ـ تغییر شعارها: تأثیر روانی عدم تعیین سرنوشت جنگ و تغییر شعار «جنگ سرنوشت» در كربلای 5 و ایجاد ابهاماتی ناشی از عدم تحقق شعارهای سال 65 و ادامه جنگ در سال 66 موجب گردید قسمتی از نیروها توجه لازم را به جبهه‌ها ننمایند.

2ـ تلاشهای مهندسی

       در حد فاصل زمانی 3/12/65 تا 17/1/66 به رغم آنكه آتش حجیم و گسترده دشمن مانع از كار مهندسی بود، لیكن تلاشهای قابل توجهی صورت گرفت كه عبارت بودند از:

       ـ دو جداره كردن جاده‌ها برای مصونیت از آتش دشمن.

       ـ احداث دو پل بر روی كانال ماهی (در قسمت انتهائی آن).

       ـ احداث دو جاده در عقبه منتهی به جاده شلمچه.

       ـ استقرار یگانها و تحكیم مواضع و احداث سنگرهای انفرادی و اجتماعی.

البته اقدامات یاد شده در مقایسه با فعالیتهای دشمن چشمگیر نبود، لیكن با توجه به آتش دشمن و نیز كمبود وسایل و امكانات مهندسی قابل توجه بود.

3- تسلیح زمین

       برخلاف تدابیر قبلی مبنی بر آنكه با تداوم عملیات به دشمن فرصت لازم برای افزایش استحكامات و بازسازی نیرو داده نشود، دشمن به لحاظ اهمیت زمین منطقه و احساس تهدید نسبت به پیروزی نیروهای خودی به سمت كانال زوجی، طی فرصتی كه به طور طبیعی به دست آورد، در كمترین زمان بیشترین استحكامات را به شرح زیر در منطقه ایجاد كرد:

       ـ بین خط نهرجاسم تا كانال زوجی را كه حدود 5 كیلومتر می‌باشد به خطوط متوالی پدافندی متوالی مجهز نمود، به نحوی كه از نهرجاسم تا كانال زوجی 7 تا 10 خط پدافندی متوالی تشكیل داد. هر یك از این خطوط مستقلاً دارای سیلبند یا خاكریز، جاده تداركاتی، سنگرهای پدافندی و استراحت نیرو، موانع مختلط متشکل از سیمهای خاردار و میادین مین ضد نفر و ضدتانك و كانالهای مواصلاتی نفرات پیاده، سكوهای تانك و سلاحهای پدافندی بود كه در صورت احتمال حمله رزمندگان اسلام، این خطوط از نیروهای پدافنی پر می‌شدند.

       ـ احداث یك پل جدید روی كانال زوجی.

       ـ احداث جاده‌های جدید و ترمیم كلیه جاده‌های عقبه جهت تدارك بیشتر نیروهای خود.

       ـ احداث سیلبندهای جدید در كانال ماهی و منطقه آبگرفتگی بین پاسگاه بوبیان تا زید.

با توجه به تجارت گذشته جنگ، خاكریزهایی كه دشمن در منطقه احداث كرد ظاهراً نامعقول به نظر می‌رسید، بدین معنی كه دشمن همزمان با عملیات رمضان و پس از آن عمدتاً سعی می‌كرد عارضه‌ای در زمین ایجاد نكند كه نیروهای اسلام قادر به بهره‌گیری از آن برای پدافند باشند. لذا از آن به بعد، احداث كانال از عمده‌ترین اقدامات مهندسی دشمن بود، چنانكه در مناطق عملیاتی والفجر مقدماتی و والفجر 1 و سپس در منطقه رمضان، با به كارگیری این تجربه توانست به طور موثری از پیشروی نیروهای اسلام جلوگیری به عمل آورد.

       دشمن با نزدیك ساختن خاكریز خط تماس خود با خاكریز قوای مقابل، عملاً تحرّكات رزمندگان را زیر نظر داشت و با ایجاد خطوط متوالی، از برداشتن گامهای بلند در پیشروی و  نیز مانور زرهی ممانعت می‌كرد. علاوه بر این، مواضع نیم‌دایره شكلی كه دشمن در پشت خاكریز بر روی گره‌های مواصلاتی ایجا كرده بود، امكان اجرای آتش مناسب برای حفظ خط را به دشمن از امكان مناسبی برای پاتك و بازپس‌گیری مجدد خط برخوردار بود و از سمتهای مختلف از نیروی مهاجم جناح می‌گرفت. در نتیجه برای این نیروها كه به علت حجم گسترده آتش دشمن فاقد امكان كار مهندسی بودند، بهره‌گیری كامل از خاكریزهای دشمن، وجود نداشت و این مسئله نگهداری خط را پس از تصرف با مشكل مواجه می‌كرد.

4ـ بازسازی نیرو

اهمیت بازسازی نیرو برای دشمن در صورتی مشخص می‌شود كه علاوه بر بیان میزان انهدام ارتش عراق در دو عملیات كربلای 4 و 5 ، به احساس خطری هم كه دشمن نسبت به تهاجم رزمندگان داشت، اشاره نمود.

       در دو عملیات كربلای 4 و 5، 60 تیپ دشمن به طور كامل و بیش از 70 تیپ بیشتر از 50% منهدم شدند. دشمن بنا به وضع موجود، از هفته دوم عملیات كربلای 5 ، پس از عقب‌نشینی به غرب نهرجاسم تلاش قابل توجهی را برای بازسازی یگانها و جایگزینی امكانات منهدم شده آغاز كرد.

       در زمینه كادر، با انتقال افسران از عقبه‌ها و پادگانها به مناطق عملیاتی و كوتاه كردن آموزشها، نسبت به جایگزینی افسران اقدام نمود. در مورد درجه‌داران و سربازان نیز با احضار متولدین 1969 (1348ش) و باقیماندگان 1968 (1347ش) و آموزش سریع 45 روزه آنها و گرفتن نیرو از شهربانی و همچنین یگانهای غیردرگیر. نسبت به جایگزینی نیروهای مزبور اقدام نمود.

ارتش عراق در مورد امكانات هم با بازسازی تجهیزاتی كه قابل بازسازی و تعمیر بودند و هم با ارسال وسایل جدید، نسبت به جایگزینی تقریبی تمام چیزهایی كه یگانهایش از دست داده بودند، اقدام نمود. مجموعاً در آغاز عملیات كربلای 8 ، دشمن در بازسازی كمّی یگانهای ضربه دیده تا حدود 70% موفق بود.

5ـ استعداد و آرایش دشمن در منطقه عملیاتی

دشمن به منطقه عملیاتی به شرح زیر گسترش داشت:

       ـ لشكر 8 پیاده (شامل تیپهای 418 و 419 پیاده) در منطقه شرق كانال ماهی تا بوبیان.

       ـ لشكر 28 پیاده (شامل تیپهای 79 و 438 پیاده) در غرب كانال ماهی و غرب كانال زوجی.

       ـ لشكر 5 مكانیزه (شامل تیپهای 108، 29،117، 103 پیاده، 27 مكانیزه، تیپ كماندویی سپاه 7 و یك گردان تانك از تیپ 26) در غرب كانال ماهی و شرق كانال زوجی تا سیلبند شاهد.

       ـ لشكر 19 پیاده (شامل تیپهای 2، 106، 14، 505، 93، 443، 421 و 428 پیاده و یك تیپ زرهی مختلط) از سیلبند صوئیب تا شمال جاده شلمچه به بصره.

       ـ لشكر 11 پیاده (شامل تیپهای 435، 503، 45، 47، 23 و 22 پیاده) از جاده شلمچه تا اروند صغیر.

       ـ لشكر 32 پیاده (شامل تیپهای 5، 805، 119 پیاده) در جزایر صالحیه در مجموع دشمن با استقرار 28 تیپ پیاده و 3 تیپ زرهی و مكانیزه در منطقه عملیاتی، خطوط اول و دوم را پدافند می‌نمود.

       ـ علاوه بر اینها، لشكر 10 زرهی با 10 تیپ در احتیاط منطقه عملیاتی بود كه در نشوه و زید استقرار داشت. ضمن اینكه 15 تیپ پیاده گارد نیروی مخصوص نیز در احتیاط قرار داشتند.

 

آخرین تحرك نظامی در جنوب

(عملیات كربلای 8)

       گر چه عملیات كربلای 5 و آثار آن توانست موقعیت مطلوبی را پس از عملیان كربلای 4 به وجود آورد، لیكن به دلیل عدم انهدام كامل قوای نظامی عراق در منطقه شرق بصره، مجدداً انجام عملیات و انتخاب منطقه مناسب، در دستور كار قرار گرفت.

       نظر به شرایطی كه سرانجام منتهی به طرحریزی و اجرای عملیات كربلای 4 و پس از آن عملیات كربلای 5 شد «انتخاب منطقه عملیات» تا اندازه‌ای دشوار و پیچیده بود، زیرا برخورداری از ابتكار عمل در جنگ و «رعایت اصل غافلگیری» در تاكتیك و زمان و مكان به عنوان بخشی از عوامل اساسی در كسب پیروزی، تدریجاً صعب و دشوار می‌نمایاند. چنانكه طی یك روند طولانی، ابتكار عمل در منطقه هور با انجام عملیات خیبر و بدر به پایان رسید و پس از آن ابتكار عمل در منطقه فاو پس از عبور از رودخانه اروند و انجام عملیات والفجر 8 و كربلای 4 به پایان آمد. عملیات كربلای 5 در شرایطی انجام گرفت كه عملاً سپاه برای انتخاب منطقه عملیات با توجه به شرایط سیاسی ـ نظامی حاكم بر جنگ و ضرورت دستیابی به اهداف سیاسی و نظامی تعیین كننده، وضعیت دشواری را فرا روی خود داشت، بدین معنا كه با توجه به ضرورت انجام عملیات می‌بایستی «منطقه انتخابی» و ابعاد عملیات و دستاوردهای آن از ویژگیهای تأمین اهداف سیاسی و نظامی جنگ، در آن مقطع زمانی، برخوردار می‌بود.

       سرانجام پس از بحث و بررسیهایی كه صورت گرفت، منطقه شرق بصره كه دارای ارزش استراتژیك بود، با توجه به ضرورت تعجیل در انجام عملیات، انتخاب گردید. چون یگانهای خودی پای‌كار بودند و نیاز به نقل و انتقال گسترده وجود نداشت و در ضمن عمده مواضع و استحكامات دشمن در شرق نهرجاسم نیز در هم كوبیده شده بود.

       در چارچوب تدبیر جدید، سپاه پاسداران تلاشهای گسترده‌ای را به منظور تأمین نیازمندیهای مورد نظر آغاز كرد در حالی كه پس از سه ماه سازماندهی، درگیری و اجرای دو عملیات بزرگ كربلای 4 و 5، امكانات عملیات بزرگ را از دست داده بود. چنین پیش‌بینی می‌شد كه در این منطقه با توجه به استحكامات و هوشیاری نسبی دشمن نسبت به سمت تك رزمندگان، لازمه هر گونه پیشروی، برخورداری از «نیروی زرهی» ، «آتش» و همچنین «پدافند هوایی» می‌باشد. به هر صورت، متعاقب پیگیریهایی كه انجام گرفت بخشی از نیازمندیهای سپاه پاسداران برای اجرای عملیات تأمین شد.

 

بازتاب عملیات كربلای 5

زمان آغاز عملیات كربلای 5، زمین با ارزش شرق بصره و پیشروی در عمق استحكامات دشمن، مجموعة عواملی بودند كه عمیقاً بر اهمیت عملیات كربلای 5 در ابعاد سیاسی، نظامی و تبلیغاتی افزودند. در شرایطی كه عراق تبلیغات نسبتاً وسیع و گسترده‌ای را مبنی بر شكست ایران، سازماندهی و اجرا می‌كرد و از سوی دیگر برای بازپس‌گیری فاو آماده می‌شد، انجام عملیات كربلای 5 به منزله وارد ساختن یك شوك بر پیكر ارتش عراق و رژیم این كشور بود. مهمتر از همه اینكه، زمین منطقه عملیات با توجه به نزدیكی آن به شهر بصره، از امتیازات و ویژگیهای قابل ملاحظه برای كسب برتری ایران و خاتمه بخشیدن به جنگ برخوردار بود، ضمن اینكه استحكامات دشمن در منطقه از سال 61 و پس از فتح خرمشهر كاملاً تقویت شده بود، به گونه‌ای كه عبور از آنها غیرممكن به نظر می‌رسید.

بنابراین، شكستن خطوط و استحكامات دشمن و پیشروی در زمین شرق بصره، تواناییها و قابلیتهای نظامی عراق را مجدداً پس از فتح فاو زیر سئوال قرار داد، چنانكه روزنامه آبزرور چاپ پاریس به نقل از كارشناسان غربی چنین نوشت:

       «برای اولین بار از آغاز جنگ تا كنون، ناظران و كارشناسان غربی در مورد امكانات دفاعی دچار تردید شده‌اند.»

همچنین تأكید بر قابلیت نظامی ایران، بخش دیگری از تحلیلهای ارائه شده در رسانه‌های خبری بود، چنانكه رادیو بی.بی.سی طی تحلیلی در همین زمینه، با توجه به تجربه‌سپاه درعملیات فاو و عبور از رودخانه اروند، ضمن اشاره به عبور از منطقه آبگرفتگی و كانال پرورش ماهی در عملیات كربلای 5 گفت:

       «موفقیت ایران در عبور از دریاچه ماهی، یكبار دیگر توانایی ایران در عبور از آبراهها را نشان می‌دهد.»

هفته نامه نیوزویك نیز با توجه به ابعاد عملیات، ضمن تأكید بر پیروزی ایران در عملیات كربلای 5 ، بر شرایط پیروزی ایران بر عراق اشاره كرد:

       «تهاجم ایرانیها در نزدیكی بصره، حداقل یك چیز را در خصوص جنگ ایران و عراق تغییر داده وآن این مسئله است كه برای اولین بار طی این چند سال، این احتمال را كه یك طرف حقیقتاً بردیگری پیروز شود، مطرح ساخته است.»

هفته‌نامه اكسپرس با توجه به احتمال سقوط صدام، به نقل از یك كارشناس انگلیسی در امور خاورمیانه نوشت:

       «اگر ایرانیان به بصره نزدیك شوند، وقوع سقوط روحی و روانی در بغداد دور از احتمال نیست.»

به لحاظ اهمیت زمین شرق بصره، كارشناسان محافل سیاسی ـ نظامی علاوه بر تأیید پیروزی ایران، ضمن تأكید بر تاثیر روحی و روانی ناشی از این پیروزی بر رژیم عراق، احتمال سقوط صدام در صورت تداوم پیشروی در این زمین را نیز مورد اشاره و تاكید قرار دادند.

       در واقع، با توجه به ارزش سیاسی ـ نظامی زمین شرق بصره و قابلیت زمین این منطقه برای تداوم عملیات، به نظر می‌رسید آنچه كه به عنوان عملیات سرنوشت ‌ساز مطرح می‌شد با تداوم عملیات در شرق بصره تحقق یابد. در چارچوب همین تحلیل، تداوم عملیات در غرب نهرجاسم طرحریزی و اجرا شد.

 

ضرورت تعقیب دشمن و پیشروی در عمق منطقه شرق بصره، تداوم عملیات را به عنوان یك اصل اساسی مورد تأكید قرار می‌داد. ادامه فشار نظامی بر عراق می‌توانست بر دستاوردهای عملیات و كسب امتیاز و پیروزی سیاسی جمهوری اسلامی در جنگ بیفزاید.

       لازمه ادامه عملیات پشتیبانی فوق‌العاده سپاه پاسداران بود، زیرا سه ماه درگیری مداوم با دشمن (از زمان آمادگی برای عملیات كربلای 4) سپاه را در امر نیروی انسانی، آتش پشتیبانی، پدافند هوایی و سایر لوازم و تجهیزات دچار مشكلاتی كرده بود. با توجه به امكان تأمین برخی از نیازمندیها توسط ارتش ناچار پیشنهاداتی به حضور فرماندهی كل قوا ارائه گردید كه مورد موافقت قرار گرفت و حضرت امام (ره) دستورات لازم مبنی بر واگذاری امكانات به سپاه را صادر فرمودند.

عدم تأمین امكانات و تجهیزات مورد نیاز برای ادامه عملیات از یكسو و عكس‌العمل شدید دشمن از شب دهم عملیات به بعد، از سوی دیگر، باعث شد با وجود یك هفته درگیری در غرب نهرجاسم و تصرف سرپل در این قسمت، تصمیم به توقف عملیات گرفته شود تا یگانهای سپاه پس از بازسازی و تهیه و جایگزینی امكانات مورد نیاز به ادامه نبرد مبادرت نمایند.

(شرق بصره منطقه عمومی شلمچه تنومه)

محورهای اصلی تلاشهای قرارگاه كربلا، برای تصرف منطقه مورد نظر و تأمین جای‌پا و فراهم كردن شرایط برای تثبیت منطقه و همچنین تحویل خط به قرارگاههای قدس و نجف اشرف، شامل خروج از منطقه پنج‌ضلعی، تثبیت سرپل غرب كانال پرورش ماهی و باز نمودن جاده شلمچه بود.

تلاشها و تدابیر قرارگاه معطوف براین بود كه جناح راست منطقه عملیات توسط تیپ 18 الغدیر و لشكر 33 المهدی (عج) تثبیت شود و سرپل غرب كانال پرورش ماهی با الحاق لشكر 41 ثارالله و لشكر 25 كربلا تأمین گردد. همچنین برای خروج از پنج‌ضلعی، علاوه بر تلاش برای پاكسازی مقر تیپ دشمن در منطقه و الحاق لشكر 19 فجر و 31 عاشورا، نسبت به الحاق لشكر 31 با لشكر 25 در مثلثی پوزه كانال پرورش ماهی، نیز تأكید می‌شد، زیرا این مسأله می‌توانست علاوه بر باز شدن عقبه خشكی نیروهای غرب كانال پرورش ماهی، شرایط را برای پیشروی در عمق توسط قرارگاه قدس با تأمین جناح راست این قرارگاه فراهم نماید. همچنین باز نمودن دو قرارگاه قدس و نجف فراهم می‌كرد، از سوی فرماندهی سپاه كه فرمانده عملیات بود و سایر فرماندهان دنبال می‌شد. فشارهای دشمن ابتدا معطوف به بازپس‌گیری منطقه سرپل غرب كانال پرورش ماهی با تأكید به جناح راست منطقه عملیات و به منطقه سرپل بود. مقاومت مقّر تیپ دشمن در منطقه پنج‌ضلعی و مقابله با الحاق لشكرهای 31 عاشورا و 25 كربلا در پوزه كانال پرورش ماهی نیز بدین منظور انجام گرفت كه دشمن با ایجاد تأخیر در این الحاق در پوزه كانال بتواند با پاكسازی منطقه سرپل و عقب راندن نیروها از این منطقه، گسترش عملیات را مهار نماید.

مرحلة دوم عملیات با وارد كردن قرارگاه قدس و نجف به منظور تشدید فشار به دشمن برای باز دشن جاده شلمچه و توسعه عملیات آغاز شد. در این مرحله دشمن برخلاف مرحلة اول عملیات كه نسبت به تاكتیك آغاز شد. در مكان غافلگیر شده بود، كاملا نسبت به سمت اصلی تك هوشیار بود و علاوه براین نیروهای خودی نیز طی 24 ساعت درگیری مداوم با دشمن تا اندازه‌ای خسته به نظر می‌رسیدند. به همین دلیل، اهداف مورد نظر تأمین نشد. همچنین افزایش فشار دشمن در روز دوم و ناكامی در مرحلة دوم موجب گردید تا نسبت به پشتیبانی عملیات توسط نیروی هوایی و هوانیروز اقدام شود.

ادامه مقاومت در غرب كانال پرورش ماهی و تلاش برای خروج از پنج‌ضلعی و باز شدن جاده شلمچه، همچنان در تدبیر و تداوم عملیات مورد نظر بود. در این شرایط فشار دشمن در غرب كانال پرورش ماهی شدیداً افزایش پیدا كرده بود، زیرا دشمن امیدوار  بود كه با عقب راندن نیروهای اسلام از منطقه سرپل. از توسعه و تعمیق عملیات ممانعت كند. از روز دوم عملیات به بعد، با انتقال امكانات و نیروهای دشمن از منطقه فاو و هوشیاری نسبت به سمت تك رزمندگان اسلام، فشار عراقیها روی عقبه‌ها باافزایش بمباران شدید شد، به گونه‌ای كه مرتباً از سوی فرماندهی قرارگاه خاتم‌الانبیاء (ص) نسبت به تأمین پدافند منطقه پیگیری و تلاش می‌شد.

در واقع، تشدید فشارهای دشمن و عدم پیشروی به سمت اهداف مورد نظر كلیه دستاوردهای مرحله اوّل عملیات را نیز در معرض تهدید قرار داده بود. در شب سوم، عملیات د ر شرایط حساس و سرنوشت‌سازی قرار گرفت.

خبرهای واصله به قرارگاه تا اندازه‌ای امیدوار كننده به نظر می‌رسید، چنانكه الحاق لشكر 25 كربلا و لشكر 27 حضرت رسول (ص) در غرب كانال پرورش ماهی، این امیدواری را به وجود آورد كه با توجه به موفقیت یگانهای یاد شده در غرب كانال، سرپل در برابر فشارهای دشمن تثبیت شود.

باز شدن جاده شلمچه و فراهم شدن زمینه ورود قرارگاه قدس و نجف به منطقه، بویژه پیشروی لشكر 8 نجف و لشكر 14 امام حسین (ع) از قرارگاه قدس نیز این امكان را به وجود آورد كه با توسعه وضعیت از تمركز فشار دشمن در برخی محورها از جمله در منطقه سرپل غرب كانال پرورش ماهی كاسته شود.

پیشروی در منطقه قرارگاه نجف گرچه با كندی صورت می‌گرفت، ولی این امكان را به وجود آورد كه با پیشروی تدریجی در منطقه جنوب عملیات، جناح چپ قرارگاه قدس تأمین شود.

همچنین جناح راست منطقه عملیات توسط قرارگاه كربلا تثبیت و چنین تدبیر شد كه با اقدامات مهندسی از هرگونه پیشروی دشمن ممانعت به عمل آید تا عقبه یگانهای مستقر در غرب كانال پرورش ماهی از هر گونه تهدید مصون و در امان باشند.

       در عین حال در شب چهارم مجدداً به منظور تكمیل اهداف عملیات شب سوم، همان مانور دنبال شد. از این پس با توجه به وضعیت كلی عملیات، تلاش اصلی بر روی قرارگاههای قدس و نجف متمركز گردید. ورود لشكر 5 نصر به جزیره بوارین و در هم شكستن استحكامات و مواضع دشمن بخشی از موفقیتهای حاصله بود.

افزایش حضور نیروهای دشمن در منطقه قابل توجه بود:

       1ـ 41 الی 47 گردان پیاده كماندوئی نیروهای مخصوص (جمعاً حدود 30000 نیروی پیاده)

       2ـ 25 الی 28 گردان زرهی و مكانیزه (در حدود 1000 دستگاه تانك و نفربر)

       3ـ 20 الی 25 توپخانه (جمعاً 360 قبضه توپ)

با افزایش نیروی دشمن در منطقه و تشدید فشار روی عقبه‌ها توسط حملات گسترده هوائی و شیمیایی، فرماندهی كل عملیات برادر رضائی طی تماس با حجت‌الاسلام هاشمی رفسنجانی فرمانده عالی جنگ، ضمن درخواست مجدد در مورد افزایش پشتیبانی عملیات توسط برادران نیروی هوایی و هوانیروز ارتش، نسبت به انجام عملیات ارتش در غرب كشور به منظور بازداشتن دشمن از انتقال نیرو به جنوب نیز تأكید شد.

طی درگیریهای شب و روز پنجم، گرچه اهداف مورد نظر كاملاً تحقق نیافت، لیكن ناتوانی دشمن از عقب راندن نیروهای اسلام از منطقه سرپل غرب كانال پرورش ماهی و ممانعت از پیشروی در جاده شلمچه، نشانه‌ای از امیدواری نسبت به تثبیت منطقه بود.

       «اقدامات مهندسی» و «آتش» دو مسئله‌ای بود كه برای تثبیت منطقه متصرفه و پیشروی مورد نیاز بود. پیچیدگی زمین، وجود موانع طبیعی، مقاومت دشمن و سایر عوامل موجب گردیده بود تا پیشروی در محورهای مختلف با كُندی همراه باشد. بنابراین، در تدبیر كلی عملیات تاكید بر اقدامات مهندسی به منظور تثبیت منطقه و همچنین استفاده از آتش برای درهم كوبیدن مقاومت دشمن، مورد توجه قرار گرفت، بدین صورت كه آتش به طور متمركز برای تطبیق، تحت امر مسئول توپخانه سپاه قرار گرفت تا مأموریت واگذاری مبنی بر تمركز آتش در جناح راست عملیات، مناطق كلیدی و حساس و عمل كلی برای جوابگوئی به آتش دشمن را به نحو مطلوب اجرا نماید. از این پس تلاش اصلی در محور قرارگاه نجف بود كه پس از تصرف جزیره بوارین به علت عدم پاكسازی كامل هنوز تثبیت نشده بود. در واقع، تأمین این جزیره به منزلة تأمین جناح چپ منطقه عملیات محسوب می‌شد.

       طی شب و روز ششم و هفتم علاوه بر پیشروی در برخی محورها، تلاش قابل ملاحظه‌ای نسبت به دفع حملات دشمن در غرب كانال پرورش ماهی انجام گرفت. تشدید فشار دشمن و خبرهای واصله مبنی بر برگزاری جلسه فرماندهان ارتش عراق، این شایعه را تقویت كرد كه دشمن در آستانه «تصمیم‌گیری اساسی» می‌باشد. در واقع تلاشهای دشمن طی چند روز گذشته و ناكامی در عقب زدن نیروهای اسلام و یا متوقف نمودن آنها نشانة ناتوانی دشمن ارزیابی می‌شد. در چنین شرایطی رژیم عراق می‌بایستی با توجه به ارزش سیاسی ـ نظامی زمین منطقه، نسبت به بازپس‌گیری آن تلاش نموده، تلفات انبوه را متحمّل شود و یا اینكه «حفظ نیرو» را بر «حفظ زمین» ترجیح داده و مبادرت به عقب‌نشینی نماید.

سرانجام پس از هشت شبانه‌روز نبرد در منطقه شرق نهرجاسم، دشمن به لحاظ ناتوانی از مقابله با تهاجمات نیروهای اسلام و تلفات وارده، به خاطر حفظ نیروهایش از منطقه شرق نهرجاسم عقب‌نشینی كرد. با پیدایش شرایط جدید برادر رضائی فرمانده كل عملیات به خاطر تسریع در پیشروی نیروها و تعقیب دشمن، پیام حضرت امام (قدس سره) را توسط بیسیم برای نیروها قرائت نمود:

       «از خداوند متعال پیروزی نهائی رزمندگان عزیز را خواستارم، عزیزان من بكوشید خداوند تعالی با شماست و اینجانب دست و بازوی شما را می‌بوسم. والسلام علیكم و رحمه‌الله و بركاته.»

       متعاقب آغاز درگیری و درهم شكستن خطوط دشمن، قطعی و مسجّل شد كه دشمن نسبت به زمان، مكان و تاكتیك حمله غافلگیر شده است. البته دشمن در منطقه پنج‌ضلعی و بوارین به خاطر تهاجم نیروهای اسلام در عملیات كربلای 4 به این منطقه، به طور نسبی هوشیار بود.

در واقع دشمن پس از عملیات كربلای 4 بر اساس این تحلیل كه جمهوری اسلامی فعلاً قادر به انجام عملیات نمی‌باشد، اساساً توجه خود را به باز پس‌گیری فاو معطوف كرده بود. عراقیها چنین تصور می‌كردند كه علاوه بر  اینكه جمهوری اسلامی تحت شرایط روحی و روانی حاصله از ناكامی عملیات كربلای 4 فاقد توانایی برای انجام عملیات می‌باشد، در برابر یك تهاجم سنگین در منطقه سنگین در منطقه فاو نیز قادر به مقاومت نخواهد بود. در چارچوب این تحلیل، تلاشهای گسترده دشمن بویژه جابه‌جائی و انتقال نیرو و توپخانه‌اش به فاو، تماماً نشانة آمادگی آن برای حمله بود. لیكن آغاز عملیات در منطقه كربلای 5 در مقیاس گسترده و موفقیت در شكستن خطوط و استحكامات دشمن موجب گردید عملیات در فاو منتفی و تدریجاً نیرو و امكانات دشمن به منطقه شرق بصره منتقل شود.

در واقع دشمن ضمن غافلگیر شدن نسبت به عملیات خودی در شرق بصره از نظر زمان و مكان، در مورد تاكتیك ویژه عملیات كه عمدتاً معطوف به عبور از منطقه آبگرفتگی و كانال پرورش ماهی و حركت از  شمال به جنوب در پشت مواضعش بود، غافلگیر شد.

       بنابراین، دشمن از نظر زمان دچار عقب‌ماندگی شد و همین وضعیت نهایتاً موقعیتی را فراهم آورد كه ادامه نبرد در منطقه شرق نهرجاسم و پنج‌ضلعی را برایش دشوار كرد و انهدام قوای نظامی آن را به دنبال داشت.

       در آستانه شروع عملیات، با توجه به محدودیت زمان، آخرین اقدامات شامل جابجائی و نقل و انتقالات نیروها و امكانات، تكمیل بحث مانور علمیات و غیره انجام گرفت و توپخانه و زرهی نسبت به مأموریت اصلی و گره‌های مواصلائی برای اجرای آتش و مانور توجیه شدند.

       در این شرایط با توجه به تجارب عملیات كربلای 4، ابهام نسبت به میزان هوشیاری دشمن موجب گردیده بود كه كلیه تحركات دشمن تا قبل از آغاز درگیری كنترل شود. اجرای آتش كاتیوشا در داخل حوضچه لشكر 41 ثارالله و صدمات وارده منجر به افزایش حساسیتها شد. از سوی دیگر، افزایش تردد خودروهای دشمن به سمت منطقه فاو، این تصوّر را كه دشمن قصد حمله به فاو را دارد، تقویت كرد، ولی همچنان نسبت به میزان هوشیاری دشمن در منطقه شلمچه ابهام و تردید وجود داشت و هیچ‌گونه نتیجة مشخص ارائه نمی‌شد.

       در این حالت، نیروهای عمل‌كننده در انتظار صدور فرمان حمله از سوی فرماندهی كّل صحنه نبرد در شرق بصره بودند. با توجه به نور مهتاب، ساعت درگیری با دشمن 2 بامداد روز 18/10/65 تعیین شده بود، لیكن نظر به محدودیت زمان برای شكستن خط و پاكسازی و تثبیت آن، چنین مقرر شد كه نیروها با استفاده از نور مهتاب حركت كنند و در پشت مواضع دشمن در انتظار صدور فرمان حمله باشند.

       پس از نیمه شب، در حالی كه نور مهتاب كاملاً منطقه را  روشن كرده بود، درگیری در برخی محورها آغاز شد. پیدایش این وضعیت بر اضطراب ونگرانی مبنی بر هوشیاری دشمن افزود، با اینكه تا غروب نور مهتاب هنوز زمان زیادی باقیمانده بود، از سوی فرمانده صحنه نبرد، برادر محسن رضائی، در ساعت 35/1 بامداد فرمان حمله صادر شد و بدین ترتیب رزمندگان بسیج و سپاه یورش خود را به عظیم‌ترین و پیچیده‌ترین استحكامات دشمن در شرق بصره آغاز كردند.

خبرهای واصله به قرارگاه كه حاكی از پیشروی یگانها در محورهای مختلف وشكسته شدن خط دشمن بود، اطمینان لازم را نسبت به غافلگیری دشمن به وجود آورد و كلیه ابهامات مبنی بر عدم امكان شكسته شدن خطوط دشمن را نیز برطرف كرد.

متعاقب كسب اطمینان از درهم شكسته شدن خطوط دشمن، تلاش برای «پاكسازی»، «تثبیت» آغاز شد، در این میان چون الحاق لشكر 25 كربلا به لشكر 31 عاشورا نقش تعیین كننده‌ای در تصرف پوزه كانال پرورش ماهی و باز شدن عقبه خشكی نیروهای عبور كننده ازكانال داشت، مورد تأكید قرار گرفت. همچنین الحاق لشكر 19 فجر و لشكر 31 عاشورا در منطقه پنج‌ضلعی نیز حائز اهمیت بوده و مورد توجه قرار داشت و ضرورت پاكسازی قرارگاه تیپ دشمن در منطقه پنج‌ضلعی، همواره به یگانهای عمل‌كننده درمنطقه گوشزد می‌شد.

       در واقع الحاق یگانهای محور پنج‌ضلعی و محور كانال ماهی و نیز شكستن مقاومت دشمن در مقر فرمانده تیپ در پنج‌ضلعی دو مسئله اساسی بود كه فرمانده قرارگاه كربلا می‌بایست تدابیر لازم را  برای حلّ آن اتخاذ می‌كرد. علاوه بر آن، منطقه جناح راست عملیات نیز می‌بایست تثبیت گردد.

 

طرح ریزی عملیات

       در پی بحثهایی كه پیرامون مانور عملیات صورت گرفت، با توجه به 200 گردان نیروئی كه سپاه دراختیار داشت، سرانجام كلیات طرح اولیه مانور مزبور به این شكل مشخص شد كه یك تیپ در جناح شمالی عملیات بر روی پل عمل كند و یكی دیگر از یگانهای سپاه كه از توانایی قابل توجهی برخوردار است بر روی جاده پاسگاه بوبیان وارد عمل شود تا بتواند با عبور از كانال پرورش ماهی، در غرب كانال به تصرف سرپل مبادرت نماید. در منطقة پنج ضلعی نیز چنین مقرر شد كه با توجه به تجربه حاصله از عملیات كربلای 4، سه یگان وارد عمل شوند.

       تاكتیك ویژه در این عملیات حاصل طرحریزی و تأكید فرماندهی كلّ عملیات برادر محسن رضائی بود، بدین شكل كه حركت یگانها می‌بایستی از شمال  به جنوب و قرار گرفتن در جهت مخالف مواضع واستحكامات دشمن انجام می‌شد. دشمن در این منطقه سمت اصلی هر نوع تحرك نظامی را عمدتاً تك جبهه‌ای با اتكا به جاده شلمچه واز سمت شرق به غرب پیش‌بینی می‌كرد، به همین دلیل كلیه استحكامات دشمن به سمت شرق گسترش یافته بود. لیكن تجربه عملیات كربلای 4 و موفقیت لشكرهای 19 فجر و 57 ابوالفضل (ع) كه از شمال به جنوب پیشروی كرده و در پشت اتسحكامات دشمن قرار گرفتند، موجب گردید در تغییر كلی عملیات، بر عبور از كانال پرورش ماهی و پیشروی از شمال به جنوب، در پشت مواضع و استحكامات دشمن، تأكید شود.

در چارچوب این ابتكار عمل، استفاده از نفربر برای ترابری نیرو و عبور از كانال پرورش ماهی و همچنین پاكسازی خطوط دشمن مورد تأكید قرار گرفت و اقدامات وسیعی برای استفاده از نفربر ونقل و انتقال این به منطقه و نیز برگزاری مانور در كانال سلمان، انجام شد. در عین حال، ابهاماتی وجود داشت كه طی جلسات متعدّدی با حضور فرماندهی عالی جنگ برطرف شد و سرانجام تصمیم قطعی نسبت به انجام عملیات گسترده در شلمچه توسط سپاه پاسداران و عملیات محدودی در منطقه غرب كشور توسط ارتش اتخاذ گردید.

       با طرحریزی‌های به عمل آمده، سه قرارگاه مأمور اجرای عملیات شدند. قرارگاه كربلا مأموریت اصلی را با تصرف «جای پا» و فراهم‌سازی مقدمات عبور قرارگاههای قدس و نجف بر عهده داشت. یگانهای تحت امر قرارگاه شامل تیپ 18 الغدیر در جناح شمالی منطقه، مأموریت داشت با ایجاد بریدگی بر روی سیلبندها و تأمین پل، جناح راست عملیات را تأمین نماید. لشكر 33 المهدی (ع) مأموریت انجام عملیات بر روی پد بوبیان و پاسگاه بوبیان را بر عهده گرفت. در واقع تیپ 18 الغدیر و لشكر 33 علاوه بر تأمین جناح راست عملیات، مأموریت تأمین عقبه كلی منطقه عملیاتی را برای عبور یگانها بر عهده داشتند.

       لشكر 41 ثارالله مأموریت داشت تا بعد از پاكسازی جاده و پل دشمن، یك سرپل در غرب كانال ماهی ایجاد نماید. لشكر 25 كربلا پس از تأمین سرپل از سوی لشكر 41 ثارالله می‌بایست با عبور یگان از یگان (از طریق لشكر 41 با لشكر 31) از داخل منطقه پنج‌ضلعی به سمت راست و پشت كانال ماهی رفته و سرپل را تأمین نماید. همچنین تصرف جای‌پا در پوزه كانال ماهیگیری ـ معروف به مثلثی ـ مأموریت مشترك لشكر 25 كربلا و لشكر 31 عاشورا بود. این امر به عنوان یك مسئله اساسی در باز شدن عقبه خشكی و عبور قرارگاههای قدس و نجف ونیز تثبیت سرپل غرب كانال پرورش ماهی، بخش اصلی مأموریت قرارگاه كربلا را تشكیل می‌داد. بنابراین قرارگاه كربلا با شش لشكر و دو تیپ سپاه مأموریت تصرف، پاكسازی و تأمین منطقه پنج‌ضلعی و غرب كانال پرورش ماهی را بر عهده داشت.

       قرارگاه قدس مأموریت داشت پس از تصرف و تأمین جای‌پای اولیه توسط قرارگاه كربلا، با تحویل گرفتن خط، ابتدا با لشكر 14 امام حسین (ع) و لشكر 8 نجف اشرف به پشت نهر دوعیجی پیشروی نماید و پس از آن لشكر 27 حضرت رسول (ص) و لشكر 7 ولیعصر (عج) و تیپ 44 قمربنی‌هاشم (ع) به سمت كانال زوجی پیشروی نمایند.

       قرارگاه نجف نیز مأموریت داشت پس از تصرف و تأمین جای‌پای اولیه توسط قرارگاه كربلا، با تحویل خط در حدّ فاصل جنوب جاده شلمچه تا جزیره بوارین وارد عمل شده و جناح چپ منطقه را پاكسازی و تأمین نماید.

       در مرحلة اول عملیات قرار بود قرارگاه نجف همزمان با قرارگاه كربلا توسط لشكر 21 امام‌رضا (ع) در قسمت شرقی بوارین وارد عمل شود و تیپ 110 خاتم‌الانبیاء (ص) نیز به عنوان كمك پشتیبان آن عمل نماید.

       درمرحلة دوم نیز مقرر شد تا لشكرهای 5 نصر و 17 علی‌ابن‌ابیطالب (ع) و تیپ 12 قائم همزمان با قرارگاه قدس در حدّ فاصل دژ كانال كوثر به قصد تصرف جنوب جاده شلمچه و جزیره بوارین وارد عمل شوند.

       لشكر 155 شهدا، لشكر 105 قدس و تیپهای 57 حضرت ابوالفضل و 29 نبی‌اكرم در احتیاط قرارگاه نجف قرار داشتند.

       قرارگاه نجف پس از مرحلة دوم می‌بایستی جناح جنوبی عملیات را تأمین نماید تا قرارگاه بتواند در عمق پیشروی نماید.

       نظربه پیچیدگی مسئله عبور از یگان و وابستگی پیشروی و موفقیت قرارگاهها و یگانها به یكدیگر، درموردهماهنگی قرارگاهها بحثهای قابل ملاحظه‌ای صورت گرفت. همچنین درمورد«عبور و پشتیبانی» با توجه به «محدودیت عقبه» و احتمال هوشیاری دشمن و عدم موفقیت در شكستن خط، بحث و بررسی مفصلّی صورت گرفت كه سرانجام به تمركز امكانات و ایجاد مدیریت متمركز برای «تعیین ترتیب اولویت عبور گردانها» منتهی شد.

       اقدامات مهندسی عملیات شامل احداث پد برای توپخانه، احداث و ترمیم و شن‌ریزی جاده‌ها، احداث سنگر و سوله و غیره نیز به طور جداگانه توسط قرارگاهها پیگیری می‌شد. نظر به ضرورت سرعت عمل، كلیه دستگاهها و ابزار و آلات مهندسی از كلیه مناطق جمع‌آوری و به طور متمركز در این منطقه بكار گرفته شد.

       به رغم تلاشهائی كه بلافاصله پس از عملیات كربلای 4 آغاز وطی یك هفته به طور گسترده و جدّی انجام شده بود، مجدداً طی مباحثی كه در حضور فرماندهی عالی جنگ صورت گرفت، ابهاماتی كه همچنان نسبت به میزان هوشیاری دشمن، مشكلات و پیچیدگیهای زمین منطقه و دشواریهای شكستن خط و پاكسازی و تصرف و تأمین منطقه وجود داشت، مورد بررسی قرار گرفت.

       سرانجام پس از برگزاری یك جلسه پنج ساعته با كلیه مسئولین و فرماندهان قرارگاهها و یگانهای سپاه، تصمیم نهائی برای انجام عملیات در24 ساعت بعد اتخاذ و ابلاغ شد. سپس برادر رضائی در آخرین جلسه با فرماندهان قرارگاهها، علاوه بر تذكّر برخی از مسائل، در مورد اجرای عملیات اظهار داشت:

       «ما الآن در وضعیتی هستیم كه باید به سرعت برخودمان غلبه كنیم تا از این وسوسه‌های جانبی خود را نجات بدهیم. اگر بخواهیم از خسارات بیشتر جلوگیری كنیم، فقط بایست با تمام قدرت و با تمام قوا و قبول هر مسئله ای،خلجان‌هایی را كه در فكر و افكارمان هست بیرون بریزیم. تنها راه حلی كه برادران باید در نظر داشته باشند این است كه با یك روحیه ایثارگرانه‌ای هم صداقتمان را به امام نشان بدهیم و هم انشاءالله به خداوند متعال نشان بدهیم و ثابت كنیم كه ما واقعاً برای آخرتمان می‌جنگیم و نه برای هیچ مسئله دیگر، و این را باید در عمل نشان بدهیم و شاید این میدان آزمایش بتواند ما را از بوته آزمایش سربلند بیرون بیاورد.»

بدین ترتیب سپاه كه از مهر ماه 64 به طرحریزی عملیات فاو مبادرت ورزیده و  از بهمن ماه همان سال ضمن انجام پیچیده‌ترین و برجسته‌ترین عملیات نظامی در تاریخ جنگ، مهمترین پیروزی سیاسی ـ نظامی را برای جمهوری اسلامی به ارمغان آورده بود و از آغاز سال 65 نیز ضمن نبرد در فاو برای تثبیت منطقه، با استراتژی دفاع متحرك عراق نیز مقابله گسترده نموده و سلسله عملیات كربلای 1، 2، 3 و 4 را طرحریزی و انجام داده بود، اكنون نظر به شرایط سیاسی ـ نظامی حاكم بر كشور و تدبیر حضرت امام مبنی بر «انجام وتداوم عملیات»، با تمام قدرت وبا توكّل به خداوند تبارك و تعالی برای انجام عملیات كربلای 5 آماده می‌شد. در واقع، در طول جنگ تحمیلی برای اولین بار چنین عملیات گسترده و پیچیده‌ای به این نحو و با این زمان كوتاه (12 روز) توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی طرحریزی و برای انجام آماده شده بود.

 

 مواضع هلالی شکل

در طول خطوط پدافندی منطقه شلمچه ، آنچه در نگاه اول جلب نظر می کرد ، مواضع هلالی شکل در پشت این خطوط بود .این مواضع که حالت نیم دایره ای داشت ، با شعاع 200 و عرض 3 و ارتفاع 5 تا 6 متر ، کانالی دور تا دور آن کشیده شده و کانال های فرعی منشعب از آن ، ارتباط سنگرهای پیاده و تانک را برقرار می ساخت . دیوار کانال ها از جنس سیمان و سنگرهای پیاده آن مسقف بود . دور تا دور این کانال ، جاده هایی بود که رفت و آمد تانک ها را بر روی این کانال میسر می ساخت .

در پشت هلالی ها ، سنگرهایی برای توقف تانک ها در زمان های غیر عملیاتی تعبییه شده بود  اما هنگام مانور ، تانک ها با گذشتن از روی جاده های فوق به روی کانال آمده ، در محل خود استقرار می یافتند و با تسلط هر چه تمام تر ، به واسطه ارتفاع هلالی که نزدیک به شش متر بود ، به سوی نیروی مهاجم شلیک می کردند . سنگر های پیاده ای که عمدتا مجهز به تیربار بودند ، از تسلط کامل بر خط اول برخوردار و به عنوان سد کننده نیروهای پیاده مهاجم عمل می کردند . داخل قوس هلالی و ابتدا و انتهای هلالی ، به وسیله میادین مین و موانع سیم خاردار مسدود شده و امکان دستیابی نیروهای مهاجم را به قلب دشمن ، محدود می ساخت . دشمن نیز با رها کردن جریان آب به داخل قوس هلالی و میان سیم خاردار ها ، عبور نیروهای پیاده و زرهی را تقریبا غیر ممکن ساخته بود .

با وجود قرار گرفتن هلالی ها در کنار هم ، در واقع هر کدام ازآنها ، به صورت هدفی مستقل در می آمدند و نیروهای مهاجم برای هر یک از هلالی ها ، باید سازمانی مشخص و مانور ثابت قرار می دادند که این امر باتوجه به غیر قابل نفوذ بودن هلالی ها در مرحله اول و صرف توان بالا برای پاکسازی آنها در مرحله دوم ، موجب از بین رفتن توان نیروهای مهاجم می شد و این دقیقا ، خواست نیروی دشمن بود  یعنی از بین رفتن توان نیروهای مهاجم در مراحل اول عملیات . از دیگر خصوصیات این مواضع ، ویژگی پدافندی دور تا دور آن بود که امکان دور زدن مواضع را با اشکال مواجه می ساخت .

جزیره بوارین

این جزیره دارای مساحتی بالغ بر 8 کیلومتر مربع و طول 10 کیلومتر می باشد  . سطح جزیره ، پوشیده از نخل است و در حاشیه تماس جزیره با آب انبوه چولان ها مشاهده می شود

البته دشمن به منظور دید بیشتر نیروهای خود و تاثیر مستقیم بر نیروهای مقابل ، اقدام به نخل کنی در جلوی خطوط پدافندی خود زده بود . زمین جزیره نسبتاً خشک شده و جزر و مد بر روی سطح آن بی تاثیر نبود  اما نهرهای متعددی که برای آبیاری نخل ها وجود داشت ، تردد نفرات را کند می کرد . تردد خودروها بر روی یک جاده آسفالت – سیل بندی به ارتفاع بیش از یک متر وعرض 4 تا 6 متر – که به صورت کمربند جزیره را در برگرفته بود ، از روی چند جاده فرعی عرضی دیگر صورت می گرفت . تردد خودرو خارج از جاده و در سطح جزیره ، تقریبا امکان پذیر نیست .

مواضع و موانع مصنوعی در جزیره بوارین در سمت جنوب این جزیره ، مواضع پراکنده ای به صورت تامین ، روی یک سیل بند به ارتفاع 3 متر و عرض تقریبی 4 متر قرار گرفته بود . در سمت شمال جزیره نیز مواضع پیاده و ضد تانک ، روی دژی به ارتفاع و عرض تقریبی 4 متر آرایش یافته بود . در سمت شمال شرقی (دماغه جزیره) به علت نزدیکی خط تماس دشمن با رزمندگان ایرانی ، نیروهای عراق اقدام به ایجاد سوراخ هایی در پشت دژ کردند تا بتوانند حرکت نیروهای ایرانی را در داخل نهر " خین " کنترل کنند . نیروهای پیاده دشمن در قسمت شمال جزیره – مقابل دو جاده منشعب از جاده شلمچه که به طرف نهر خین کشیده شده است – در فاصله 150 متری خط خود ، موضع پیاده گرفته و به صورت کمین سنگر گرفته بودند و استراق سمع می کردند  ضمن این روی دو جاده شنی فوق که ارتفاع آن از سطح آب یک متر بود نیز با عمق 100 متر مین گذاری کرده بودند . در سمت شمال شرقی جزیره نیز دشمن چند رده تامین داخل نیزارها قرار داده بود .

ساحل نهر خین و عرض جاده شمالی نهر – جاده ارتباطی پاسگاه های ایران – پوشیده از چند ردیف سیم خاردار توپی و مشبک و همچنین بشکه های نفت و گاز بود . انتهای نهر به وسیله چند سد خاکی مسدود شده ، روی آن میادین مین و موانع سیم خاردار وجود داشت . در این قسمت دشمن به منظور تقویت آب گرفتگی شلمچه ، چهار پمپ بزرگ گذاشته بود که به کمک چهار پمپ کوچک دیگر آب گرفتگی منطقه را تقویت می کرد .

در شرق جزیره (خط اول ودوم ) دو دژ عرضی با فاصله یک کیلومتر از یکدیگر توسط دشمن احداث شد و در حد فاصل آن ، عملیات نخل کنی صورت گرفت و به جای آنها ، میادین مین به وجود آوردند . روی دژ ها نیز مواضع تانک و پیاده به فاصله 20 متر از یکدیگر وجود داشت . همچنین یک سیل بند در جاده کمربندی دور تا دور جزیره احداث شد تا تحرکات خودروها در این جزیره ، به این جاده و چند جاده عرضی دیگر محدود شود و در مجموع 38 جاده فرعی به طرف ساحل از این دژ منشعب گردید . در این جاده ها بعضا مواضع تامین و پیاده وجود داشت . این حالت در غرب جزیره بیشتر مشاهده می شود .

چندین پل (عمدتا متحرک) ارتباط جزیره بوارین را با جزایر دیگر ، نظیر ام الطویل و ماهی برقرار می کرد که دشمن از آنها علاوه بر عقبه زمین شلمچه ، به عنوان عقبه های یدکی استفاده می کرد .    

- منطقه شلمچه ( حد فاصل جزیره بوارین و جنوب پنج ضلعی ) :

استحکامات این منطقه به خاطر وجود جاده استراتژیک شلمچه و نزدیکی به بصره ، از قدمت و قوت بیشتری برخوردار بود و عراق سرمایه گذاری بسیار زیادی کرد . از دژ مرزی تا کانال " زوجی " روی آن پنج مانع و دره مستحکم توسط عراق در این منطقه احداث شده بود :

خط اول : دژ مرزی عراق به ارتفاع و عرض 3 متر با مواضع پیاده وتانک ، این خط را تشکیل می داد . در حد فاصل کانال جنوب پنج ضلعی و جاده شلمچه در پشت خط اول ، دژهای هلال شکل به شعاع تقریبی 200 متر ، عرض 3 متر و ارتفاع 5 تا 6 متر مشاهده می شد . روی این دژ ، کانال مواصلاتی جهت تردد نیروها ، مواضع پیاده و سکوهای تانک ایجاد شده بود . دژهای مذکور " پدافند دور تا دور " برقرار کرده و تامین جاده شلمچه را به عنوان تنها عقبه اصلی منطقه به عهده داشت .

خط دوم : در جنوب جاده شلمچه – تنومه به فاصله 100 متر از خط اول ، سیل بندی به عرض 5/2 و ارتفاع 4 متر ، خط دوم عراق را تشکیل می داد که دارای مواضع پیاده ، کانال مواصلاتی و مواضع تانک بود .

خط سوم ک پس از خط دوم و به موازات آن ، خاکریزی دارای مواضع پیاده و تانک که در جلوی آن کانال متروکه ای به عرض 4 و عمق 2 متر قرار گرفته بود ، خط سوم عراق را تشکیل می داد .

خط چهارم : خط چهارم عراق از یک خاکریز و در پشت آن ، مواضع هلالی شکل با شعاع تقریبی 200 ، عرض 4 و ارتفاع 5 متر در پشت نهر ادوعیجی تشکیل شده بود . روی این مواضع ، سنگرهای پیاده و کانال مواصلاتی برای تردد نیروها ایجاد شده و سکوهای تانک نیز آرایش زرهی دشمن را در پشت این خط ، امکان پذیر می کرد .

خط پنجم : در پشت خط جاسم مواضعی مشابه مواضع خط چهارم عراق وجود داشت که با اضافه شدن کانالی به عرض 4 و عمق 2 متر ، خط پنجم عراق را تشکیل می داد . در پشت این خط تا خط ششم دشمن که کانال زوجی بود ، مواضع توپخانه و مقر تیپ ها و لشکرهای مستقر در منطقه قرار داشت .

خط ششم : خط ششم دشمن ، همان کانال زوجی بود که قبلا به آن اشاره شد .

موانع ومواضع مصنوعی در خط اول دشمن در منطقه شلمچه – همانند منطقه پنج ضلعی – دارای سیم خاردار های حلقوی ، میادین مین و هشت پرها و ... بود با این وجه تمایز که کثرت مواضع دشمن در این منطقه در مقایسه با منطقه پنج ضلعی ، از قوت و استحکام بیشتری برخورداربود . برای مثال ، سیم خاردارهای مصنوعی این محور به 9 ردیف نیز می رسید یا تله های منور این محور نسبت به محور پنج ضلعی ، بیشتر بود . کثرت سنگرهای کمین دشمن و عمق میادین مین ، بر استحکام این خط در منطقه شلمچه می افزود .   

- منطقه آب گرفتگی و کانال ماهی (جناح راست منطقه شلمچه )

به طور کلی موانع طبیعی و عوارض مصنوعی ایجاد شده منطقه شلمچه ، در سیستم پدافندی دشمن قرار داشت به همین دلیل ، لازمه بررسی خطوط پدافندی عراق ، توجه به نقش موانع و عوارض منطقه بود که به آن اشاره شد .

هر چند وجود آب گرفتگی در شمال پنج ضلعی ، تا اندازه ای خیال عراق را از دادن جناح به ما آسوده می کرد ، ولی در عین حال ، برای اطمینان بیشتر و و همچنین نزدیک تر کردن خط خود به ما و نیز ایجاد رده های متعدد در مقابل نیروهای ایرانی ،اقدام به احداث چندین خاکریز از پاسگاه " کوت سواری " به پاسگاه بوبیان و از آن جا به به طرف شمال کرد . همچنین با زدن دو پل جدید بر روی کانال ماهی و ایجاد جاده آنتنی و عمود بر خاکریزهای فوق ، به تقویت این خط پرداخت . آنچه عراق را به این کار وادار کرد ، دلایل زیر بود :

- جلوگیری از نزدیک تر شدن نیروهای ما به کانال ماهی و ممانعت از سر پل گیری ما در غرب آن

- پوشاندن ضعف جناحی شمالی پنج ضلعی شلمچه به وسیله ایجاد رده های متعدد

- خشک کردن غرب خاکریزهای احداثی با ایجاد موانع واستحکامات

- ممانعت از تردد شناورهای ایران و اختلال در اتصال نیروهای پیشتاز و عقبه مهاجم ، با ایجاد دژها و سیل بندهای فوق الذکر .

دژهای جدیدالاحداث که به عنوان خط اول ، دوم و سوم دشمن در شرق کانال ماهی محسوب می شد عبارت بودند از :

خط اول : به فاصله 4 کیلومتری شرق کانال ماهی و به موازات آن ، دژی به ارتفاع 2 وعرض 10 متر ، پاسگاه مرزی کوت سواری را به پاسگاه بوبیان متصل می کرد . این دژ به وسیله خاکریزی که در لبه شرقی آن احداث شد ، تامین می گردد . طول این خط نزدیک به 10 کیلومتر و بر روی آن مواضع پیاده وجود دارد . میادین مین و رده های متعدد سیم خاردار در کنار سنگرهای کمین جلوی دژ ، تامین خط اول عراق بود ، عبور ومرور نیروهای عراقی ، از جاده های آنتنی متصل به این دژ و از زمین مربعی شمال آب گرفتگی انجام می شد .

خط دوم : دژی به عرض 8 متر و ارتفاع تقریبی 2 متر که در فاصله 500 متری  دژ اول و به صورت موازی با آن احداث شده بود . این خط هنوز تکمیل نشده بود اما خط دوم عراق به حساب می آمد.

خط سوم : ضلع شرقی کانال پرورش ماهی ، به عرض 10 متر و ارتفاع 2 تا 3 متر که دارای مواضع پیاده بود .

خط چهارم : ضلع غربی کانال پرورش ماهی ، به عرض 10 متر و ارتفاع 2 تا 3 متر که مواضع پیاده بر روی آن احداث شده بود . دو ضلع کانال پرورش ماهی توسط دو پل خاکی که در زیر آن لوله هایی جهت عبور آب تعبیه شده است ، به یکدیگر متصل می شود . طول این پل ها نزدیک به یک کیلومتر و عرض آنها 12 متر بود .

خط پنجم : چسبیده به ضلع غربی کانال ماهی ، مواضع نیم دایره ای به شعاع تقریبی 200 متر و عرض 4 متر و ارتفاع تقریبی 2 متر ساخته شده است . بر روی این مواضع ، کانال جهت تردد نیروهای پیاده و سنگرهای مورد نیاز نیروهای دشمن احداث شده بود . دشمن با نصب تیر بار روی دو سر هلالی ، آن را به دژی مستحکم تبدیل کرد که عبور از آن برای هر نیرویی دشوار بود .

خط ششم : خاکریزهای مقطع ، به صورت حروف (ب) که در پشت آن ، مواضع تانک وتیربار ایجاد شده بود .

دشمن همچنین در این منطقه ، موانعی به شرح زیر ایجاد کرده بود :

یک میدان مین به عمق 150 متر ، سه ردیف سیم خاردار حلقوی زوجی ، یک میدان مین به عمق 100 تا 150 متر ، سیم خاردار فرشی به عرض 4 متر و میادین مین دیگر ، به عمق 30 متر . سنگرهای کمین نیز دز فاصله های نامنظم بین خطوط دفاعی عراق وجود داشت . در کنار این ، موانع زیر هم در داخل آب قرار داشت : شش ردیف سیم خاردار حلقوی ( سه ردیف پایین و سه ردیف بالا ) که توسط دستک مهار می شد ، دو ردیف خورشیدی ، یک ردیف سیم خاردار حلقوی و یک ردیف نبشی ضربدری که با یک ردیف سیم خاردار حلقوی ترکیب شده بود . عمق آب نیز در این قسمت حدودا 70 سانتیمتر بود . دشمن به دلیل قابل استفاده نبودن این سطح از آب برای نیروی پیاده و قایق ، در حفظ این عمق اصرار داشت .